De andere strip

De Amerikaanse striptekenaar en illustrator Robert Crumb heeft het boek Genesis verstript, en bleef trouw aan het origineel. Hoe subversief is hij nog? 'Je hoeft niets aan de Bijbel te veranderen om hem belachelijk te maken.'

Robert Crumb heeft zijn ziel al twee uur lang uitgeknepen voor een volle zaal in het Centre Pompidou in Parijs, als een Franse stripjournalist alsnog een kritische vraag opgooit over wat Crumb ons in zijn nieuwste graphic novel voorschotelt.

In Crumbs Genesis krijgt de strenge God een baard en vertelt de tekenaar een verhaal waarin geen woord van hemzelf is: hij volgt de Bijbel, of in elk geval Genesis en een handvol andere boeken uit het Oude Testament, totdat Jozef in Egypte ten grave wordt gedragen, 110 jaar oud. Vóór de Exodus.

Crumb veroorlooft zich geen visuele grappen met het Oude Testament. Hij geeft geen variaties op het verhaal waaruit zijn eigen interpretatie blijkt. Wie er zomaar een beetje in bladert, denkt: dit is het Oude Testament zoals we het al kenden.

De vraag is dus: is de aartsvader van de graphic novel, de koning van de Amerikaanse underground comic sinds de jaren 1970, erop voorbereid dat zijn versie van Genesis braaf en vlak zou kunnen overkomen?

Daar zit de legende dan. Crumb knijpt zijn ogen samen achter zijn fijne brilmontuur, draait de punten van zijn zachtleren bruine sandalen nog wat strakker naar elkaar toe en plukt met zijn lange handen aan de pantalon die om zijn magere lange benen zwabbert.

Hij wil antwoorden, maar zijn Franse uitgever, Jean-Luc Fromantin, is hem voor. 'Robert Crumb is fantastisch. Hij slikt sinds lang geen lsd meer en woont al zeventien jaar in een dorpje in de Zuid-Franse Cevennes. Crumb is een tekenaar die altijd doorwerkt. Hij probeert niet te ontsnappen aan de comic, maar streeft er juist naar de grenzen van het genre op te rekken. Hij blijft zich technisch verfijnen. Rembrandt waagde zich aan het Oude Testament, net als andere grote namen. En nu, aan het begin van de eenentwintigste eeuw...'

Met onverwachte verve duwt Crumb opeens Fromantin tegen de schouder. 'Ja, hoor eens', onderbreekt hij hem. 'Prachtig allemaal. Maar is het nu subversief genoeg? Dát willen die undergroundjongens weten!'

Undergroundjongens

De undergroundjongens: hoort Robert Crumb, ooit aanvoerder van de undergroundjongens, daar nog bij? Hij is uitvinder van Mr. Natural, de cynische goeroe die God in een persoonlijke ontmoeting bijdehand aftroefde. Hij maakte van Fritz the Cat de schuinste hippie, voorzag Janis Joplin en vele anderen van platenhoezen, en de wereld van een hard getekend pandemonium van relatieperikelen en seksuele fantasmen.

En nu? Deze maand brengt hij in twaalf landen tegelijk, waaronder zijn geboorteland de Verenigde Staten, zijn woonland Frankrijk, Nederland en België, een boek uit dat hij eenvoudig 'De geïllustreerde Bijbel' had willen noemen - maar zijn Amerikaanse uitgever protesteerde: 'Jij bent niet zomaar een illustrator, jij bent Robert Crumb.'

In het Centre Pompidou probeert Crumb duidelijk te maken dat zijn bijbelversie géén subversief undergroundproject is. Hij probeert niet revolutionair te zijn, maar juist traditioneel, ambachtelijk. Hij is er trots op dat hij in tekentechnische tradities van de comic werkt.

Crumb is het eens met Marx: religie is opium voor het volk. 'Maar het is niet zo dat ik zelf een nieuw verdovend middel nodig had. Ik heb de Bijbel aangepakt als een klus voor een tekenaar. Dit is het soort werk dat ik twintig jaar geleden nooit had kunnen maken. Toen had ik niet genoeg geduld om mij te onderwerpen aan zo'n serieus boek. Ik maakte het mezelf makkelijk, tekende een novel in een maand. Nu ben ik sober, en bezeten van het detail.'

Hij bestudeerde al lang Babylonische en Soemerische mythen en dacht toen op een dag, begin deze eeuw: het Oude Testament, daar zit een interessante comic in. Geen kwestie van geloof, gewoon omdat het verhaal erom vraagt. 'Its a just story, a great story!' 'Of de bijbelverhalen echt gebeurd zijn, doet er niet toe. Wat ik wilde, is op zoek gaan naar wat er werkelijk staat. Moet je voorstellen, er zijn mensen die elkaar vermoorden uit naam van deze tekst, en ze weten niet eens wat er staat!' En dan volgt zijn lievelingszin, die hij zo vaak uitspreekt als kan: 'De mensheid is gek, knotsgek!'

Een wereld van geweld

Goed, niet subversief dus? Nou ja. Niet toevallig heeft Crumb er in de Verenigde Staten toch maar een sticker op laten plakken: 'Dient te worden gelezen onder begeleiding van een volwassene.' Er staan weliswaar geen gezwollen penissen en andere expliciete scènes in, zoals in zijn eerdere werk, maar je moet er toch rekening mee houden dat mensen zeggen: 'Hé, de Bijbel, leuk voor de kinderen.'

En zijn bijbelverhaal is wel degelijk rauw getekend. Er wordt gezweet, gevrijd en gevochten, gebaard en gebloed. Het Oude Testament is een wereld van geweld, van eindeloos verlangen en bedrog tussen de mensen, en van een strenge patriarchale God.

Zijn God heeft Crumb al voor de publicatie verwijten opgeleverd. Hij zou kiezen voor een conventionele christelijke iconografie. Maar in zijn Genesis dwingt Crumb de blik eerder naar de mensen dan naar God. Vooral zijn vrouwen zijn onmiddellijk herkenbaar, en zeker meer Crumb dan Bijbels. Vaak naakt, meestal wellustig, en altijd met trotse borsten. Ze liggen in uitbundige vrijmoedigheid naast de mannen. Aan God wordt niet getwijfeld, maar in dit tableau is hij uiteindelijk maar een personage - en ook nog geschapen naar het evenbeeld van de man.

Het moet wel een bewuste keuze zijn. 'Mijn streven was zo dicht mogelijk bij het echte verhaal te komen. Want Genesis is niet Gods woord, maar een verhaal van mensen.'

Hij is na het lezen van een reeks studies tot de conclusie te gekomen dat de bijbeltekst tegen de zesde eeuw voor Christus zijn vaste en religieuze vorm heeft gekregen. Onder aanvoering van een kaste van geestelijken die een patriarchaal systeem in de Joodse gemeenschap in Babylon verdedigden. Het is naar hun wereld dat hij op zoek is.

Crumb kan zich best voorstellen dat mensen aanstoot nemen aan zijn verstripping van het scheppingsverhaal. Christelijke fundamentalisten bijvoorbeeld. 'Misschien willen ze me wel vermoorden.'

Van het debat over de Deens islamcartoons heeft hij opgestoken dat we in een primitieve wereld leven. 'Het is moeilijk echte gelovigen te overtuigen, maar ze zullen toch moeten accepteren dat er mensen met hun heilige teksten gaan rommelen.'

'Is het niet ironisch? Ik ben niet de eerste die het scheppingsverhaal verstript, maar wel de eerste die zich zo strak aan de details houdt. En dat terwijl ik niet in God geloof. Mijn voorgangers waren vaak gelovigen die de Bijbel wel Gods woord noemden en zich niettemin permitteerden hele dialogen te verzinnen. Wat een slecht werk. Het Oude Testament verdient beter. Het is zo'n krankzinnig verhaal. Je hoeft er niets aan te veranderen om het belachelijk te maken. Hij neemt geen loopje met God: die figureert in zijn bijbel zoals bedoeld: Hij is echt een patriarchale figuur. Ze noemen hem Hem in het scheppingsverhaal.'

Valsheid

Het Oude Testament, versie Crumb, draait om de mensen. Zij leiden hun zware, onvolmaakte menselijke leven, zoals ze dat altijd al deden bij Crumb. 'De wereld is niet veranderd. Mensen zijn vals tegen elkaar, en nog valser als ze macht krijgen. Als je God er bijhaalt verandert er eigenlijk niets: Ik had gewoon eens zin in een andere valsheid.'

En zo stortte hij zich op het verhaal. Naar elke pagina, elk detail kun je minutenlang kijken, elke scène is een fresco op zich. 'Ik had eerst niet door dat ik aan iets groots was begonnen. Maar na een pagina of veertig besefte ik dat ik de Mount Everest aan het beklimmen was. Ik was geobsedeerd door de details. God moest eindeloos gecorrigeerd worden. Een buurman in mijn dorp, opgegroeid in het Marokko van de jaren 1930 en 1940, moest lachen om de tenten waarin ik de Joden liet slapen. Alsof ze uit de supermarkt om de hoek kwamen. Dus ging ik oefenen op de bedoeïenentent. Ik kreeg een verschrikkelijke hekel aan de Bijbel terwijl ik ermee bezig was.'

Heeft hij er iets van geleerd? 'Ja, ik kan nu beter kamelen tekenen.' Het is geen boutade. 'Met mijn persoonlijke queeste heeft dit boek niets te maken. Hoe meer ik de Bijbel bestudeerde, hoe meer ik ervan overtuigd was dat dat dit boek niet nuttig is als moreel kompas. Broeders die elkaar doodslaan om niets, zusters die te kijk worden gezet als hoeren. Van de moraliteit van de Bijbel krijg je veeleer afkeer. Ik heb de Bijbel getekend om de religieuze kracht ervan uit te drijven. Het is exorcisme. Ik heb er een historisch boek van willen maken.'

Boek Genesis op TV:

•  
  • www.deharmonie.nl/uitgave/uitgavedetail.asp?id=998

Bron: René Moerland, © NRC Handelsblad; De Standaard (www.standaard.be)